Interview Ben van Gelder, saxofonist, klarinettist, fluitist, componist, 26 mei 2016
"Veel energie gaat op aan levensmanagement", zegt hij over zijn New Yorkse bestaan. "Dat zit mijn creativiteit in de weg." Altsaxofonist Ben van Gelder staat op het punt van verhuizen. Na acht jaar voornamelijk in New York woonachtig te zijn geweest, wil hij terug naar Europa, naar Amsterdam, of Berlijn. "In New York is de financiële druk hoog. Het is lastig om mijn hoofd boven water te houden. Ook is er het gevaar van overprikkeling, de stad kan over je heen denderen. Neem de buurt Bushwick in Brooklyn die mijn woonplaats was. Toen ik er neerstreek was het een gebied dat nog aan het begin stond van zijn ontwikkeling. Het was een industriële omgeving met enkele broedplaatsen, nauwelijks ontgonnen terrein. Nu is het hip en toeristisch en ga je er duur uit eten. Het besef is er dat ik er zelf aan heb bijgedragen door me daar te vestigen, maar het is minder gunstig voor degenen die op de lage kosten zijn afgekomen. Veel collega's vertrekken uit de stad, terug naar Californië, waar het klimaat beter is, de natuur mooi is en waar nog ruimte is, of naar Parijs, Rome, Kopenhagen. Zelf heb ik meer aansluiting met Amsterdam, waar ik waarschijnlijk terugkom. Berlijn is ook een optie, dat is een wereldstad en voor dat begrip zeer goedkoop, met een uitstekend artistiek klimaat. Uiteindelijk maken de mensen de plek. Ik krijg in Nederland ook dingen voor elkaar die in de States ondenkbaar zijn, zoals mijn samenwerking met het Metropole Orkest. New York is wel een plek om op te blijven zoeken, wel de lusten, maar niet de lasten."
Vooraleerst heeft hij er de opnamen van zijn nieuwe album Among verticals, dat in oktober wereldwijd wordt uitgebracht, waarna een uitgebreide tournee door Europa volgt. Bij de release komt ook een documentaire uit over Van Gelder, waarin achtergronden en diens leven als jazzmusicus worden belicht. Er zijn beelden van repetities, opnamen, het spelen op een brug en verschillende dagelijkse taferelen. Over Among verticals: "Het project rond de plaat komt voort uit een compositieopdracht van de Jazz Gallery, een belangrijk podium voor hedendaagse muziek in New York. Dat betrof een suite die ik nu aan het herschrijven ben met mijn kwintet op het oog. Ik wilde graag dat de muziek speelbaar was voor mijn eigen mensen, die zijn de basis. De afgelopen tijd was het schrijfproces intensief en ontwikkelden zich ideeën voor de orkestratie. Ook de compositie zelf moest eraan geloven. Voor mij is er nu een totaalidee ontstaan. Dat behelst terugkerende intervallen, ritmische motieven en ostinato (een herhalend melodisch fragment) waaraan de compositie is opgehangen. Daarnaast is er veel ruimte voor improvisatie om de unieke kwaliteiten van mijn bandleden te benutten."
De titel van het album is ontleend aan een kunstwerk van de Tsjechische abstracte schilder František Kupka, waarop die zijn vrouw Nina Straub heeft afgebeeld, omgeven door kleurrijke verticale banen. "De vrouw verdrinkt haast in een zee van verticale kleurstroken. Het is voor mij een metafoor voor hoe ik mij voelde in die wereldstad New York. Het schilderij is mysterieus, surrealistisch, melancholisch en verhalend. Dat zijn elementen die ik in mijn eigen werk ook wil toepassen. De verticale lijnen in het kunstwerk vertaal ik naar een verticale stapeling van een bepaald interval. Het spel met abstractie en figuratie trekt mij erg aan, Kupka komt via herkenbare aspecten tot een nieuw verhaal. Daar zit hem voor mij de kern van de zaak. Het gaat mij om een herschikking van bekende elementen. Voor mij is traditie de sleutel tot vooruitgang, hier geloof ik sterk in als jazzmusicus."
Van Gelder brengt Among verticals in eigen beheer uit en produceert het album zelf. "Ik wil controle hebben over hoe het klinkt en hoe het eruitziet. Ik heb ook duidelijke ideeën over de vormgeving, erg belangrijk. Wat de publiciteit betreft wil ik wél mensen inhuren. We nemen de plaat gezamenlijk op in de studio, als een liveopname. Sommige dingen zullen evenwel meer geproduceerd klinken, andere meer als een live-optreden. Ik streef er niet per se naar om alles in zo weinig mogelijk takes op te nemen, het mag best langer duren, als het resultaat er maar naar is. In principe gaat het om mijn eigen kwintet, maar ik zal ook enkele gasten inschakelen. Mijn vaste band bestaat uit vibrafonist Peter Schlamb, bassist Rick Rosato, toetsenist Sam Harris en slagwerker Craig Weinrib. Het zijn allen zeer begaafde musici, tegelijkertijd ervaren en vernieuwend, die elkaar zeer goed aanvoelen. Ik ben erg blij met hen, al meer dan tien jaar."
"Als componist heb ik flinke stappen gezet. Ik heb lessen gevolgd bij Guillermo Klein en dat heeft mij een stuk verder gebracht. Klein is een Argentijnse componist die bekend staat om zijn originele harmonieën en stilistische concepten. Hij is commercieel weinig succesvol, maar staat hoog aangeschreven onder musici. Hij is mijn favoriete hedendaagse componist. Hij kan helder uitleg geven over compositieleer, vorm, spanning, ontspanning, melodie. Voorheen bevatten mijn composities minder informatie, ik liet de kleuring voor een groot deel over aan de musici. Nu vul ik meer in, hoewel dat ook weer niet altijd zo is, want er is veel ruimte voor improvisatie, dat is zelfs de kern voor mij en mijn bandleden. Zo is de muziek altijd kneedbaar. Voor mij blijven sound, melodie en samenspel de pijlers, daarin ben ik niet veranderd."
"Wat mijn uitvoerende praktijk betreft, blijft de altsaxofoon het hoofdinstrument. De basklarinet doe ik erbij, maar die staat op een laag pitje. Tegenwoordig heeft de dwarsfluit volop mijn interesse, ik kan me daarop goed uiten. Momenteel werk ik aan een opdracht voor solofluit. Het oefenen op mijn instrumenten is nog een dagelijkse bezigheid, maar het schiet er weleens bij in, omdat het schrijven zo tijdrovend is. Dat geldt eigenlijk voor al mijn activiteiten. Behalve met componeren, spelen, productie en vormgeving, houd ik mij ook bezig met publieksbegeleiding en podiumpresentatie. Na de release van Among verticals volgt een Europese tournee die ons naar veel landen voert, onder andere Duitsland, Frankrijk en Italië. Bij de optredens zijn programmaboekjes beschikbaar met niet alleen het programmaoverzicht, ook achtergrondinformatie. Ik hoef dan niet alles op de bühne uit te leggen."
"Podiumpresentatie is een ondergeschoven kindje in de jazz. Opstelling op het podium, licht, op- en afgaan, willen we allemaal aandacht geven. Jason Moran heeft me daarover veel geleerd, hij is een van mijn mentoren. Hij presteert het om met een groot masker van Fats Waller op te komen. Ook heb ik veel geleerd van Han Bennink, die met zijn groot communicatief vermogen het publiek enorm betrekt bij het optreden. Ik kan daar echter niet altijd in meegaan, het gaat erom daarin mijn eigen weg te vinden. Ik ga me niet een bepaalde persoonlijkheid aanmeten. Han kan erg extreem zijn en alle aandacht opeisen. Dat is bij mij toch minder. Wat moet ik anders dan mezelf zijn."
De komende maanden zal Van Gelder zich op twee dingen focussen. "Ik moet de composities voor Among verticals afronden, het materiaal fine tunen. Ik wil er een punt achter zetten, want ik moet mij ook richten op mijn verhuizing vanuit New York. Al mijn spullen moeten verscheept worden. Deze zomer zal het allemaal zijn beslag krijgen." Amsterdam kan dan haar verloren zoon weer in de armen sluiten.